وظیفه حکومت درباره روشن کردن حقیقت در ذهن جامعه؛ افشاگری امیر(ع)

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: کتاب نهج‌البلاغه که گردآوری بخشی از سخنان و مکاتبات امیر مؤمنان علی (ع) است، به دلیل داشتن مفاهیم و موضوعات، سیاسی منبعی برای حکمت اصول سیاسی اسلام است که توجه همگان را جلب کرده است. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج‌البلاغه هستند. در انقلاب مشروطه نهج‌البلاغه نقش جدی داشت و این نقش برجسته نهج‌البلاغه را به وضوح می‌توان در کتاب مهم تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آیت الله نایینی مشاهده کرد. آیت الله مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صدسال اخیر در خصوص تأثیر نهج‌البلاغه بر کتاب میرزای نایینی می‌گوید: انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نایینی توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.

توجه دوباره به نهج‌البلاغه همزمان با آغاز نهضت اسلامی در اوایل دهه چهل شمسی است و با تأکید امام خمینی و تلاش‌های متفکران و پژوهشگران و فعالان نهضت اسلامی نظیر آیت الله طالقانی، آیت الله خامنه‌ای، شهید مطهری، محمدرضا حکیمی، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی و… که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی داشتند، از نهج‌البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده شد.

حجت الاسلام حمیدرضا مهدوی ارفع پژوهشگر حوزه نهج البلاغه در سلسله مباحث صبحانه با معرفت به شرح و تفسیر حکمت‌ها، نامه‌ها و خطبه‌های حضرت امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه می‌پردازد. وی در تفسیر نامه اول و دوم نهج البلاغه به مردم کوفه توضیح می‌دهد:

در بحث نامه او، امیرالمومنین (ع) در ابتدای حکومت با فتنه اصحاب جمل در بصره رو به رو می‌شوند که طلحه و زبیر، عایشه همسر پیامبر را هم فریب می‌دهند و با همدستی اهالی بصره که دارای ویژگی‌هایی برای فتنه انگیزی و زمینه‌های آشوب بودند، با دروغ نقش امیرالمومنین (ع) در قتل خلیفه سوم بر می‌آشوبند و فتنه جمل را برپا می‌کنند. از این جهت به آن جمل می‌گویند که همسر پیامبر را سوار بر شتر سرخ مویی کردند و از نسبت او با پیامبر حداکثر استفاده را برای تحریک عواطف و تهییج احساسات علیه امیرالمومنین (ع) استفاده کردند.

فتنه در عراق شهر بصره است و امیرالمومنین (ع) در ابتدای حکومت خود در مدینه حضور دارند. هنوز سه ماهی از حکومت نگذشته که این فتنه گران دنیا طلب و بدعت گذار در بصره آشوب می‌کنند. امیرالمومنین (ع) طبق کیاست و سیاست اگر می‌خواستند صبر کرده تا از مدینه و اطرافش نیرو جمع کنند و به بصره بروند دامنه فتنه گسترش پیدا می‌کرد لذا نامه‌ای به مردم کوفه نوشته و آن‌ها را امر کردند که شما بروید و جلوی اهل فتنه بایستید. نامه اول نهج البلاغه فلسفه صدورش قبل از جنگ جمل برای تحریک مردم کوفه در مقابله با شورشیان بصره است.

امیرالمومنین (ع) در خصوص بزرگی و پیشگامی مردم کوفه و خدماتی که به اسلام داشتند نکاتی را ذکر کرده و آنان را دعوت به جهاد می‌کنند. وقتی انها امر امیرالمومنین (ع) را اطاعت می‌کنند و با اصحاب جمل جنگ جانانه ای کرده و پیروز می‌شوند. در این حال حضرت نامه دوم را می‌نویسند که تشکر و تقدیر از مردم کوفه برای شرکت در جنگ جمل و اطاعت امر امام است.

و من کتاب له (علیه السلام) إلی أهل الکوفة عند مسیره من المدینة إلی البصرة:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ إِلَی أَهْلِ الْکُوفَةِ جَبْهَةِ الْأَنْصَارِ وَ سَنَامِ الْعَرَبِ؛ أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی أُخْبِرُکُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ حَتَّی یَکُونَ سَمْعُهُ کَعِیَانِهِ إِنَّ النَّاسَ طَعَنُوا عَلَیْهِ، فَکُنْتُ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أُکْثِرُ اسْتِعْتَابَهُ وَ أُقِلُّ عِتَابَهُ؛ وَ کَانَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ أَهْوَنُ سَیْرِهِمَا فِیهِ الْوَجِیفُ وَ أَرْفَقُ حِدَائِهِمَا الْعَنِیفُ، وَ کَانَ مِنْ عَائِشَةَ فِیهِ فَلْتَةُ غَضَبٍ؛ فَأُتِیحَ لَهُ قَوْمٌ [قَتَلُوهُ ‏] فَقَتَلُوهُ، وَ بَایَعَنِی النَّاسُ غَیْرَ مُسْتَکْرَهِینَ وَ لَا مُجْبَرِینَ، بَلْ طَائِعِینَ مُخَیَّرِینَ. وَ اعْلَمُوا أَنَّ دَارَ الْهِجْرَةِ قَدْ قَلَعَتْ بِأَهْلِهَا وَ قَلَعُوا بِهَا وَ جَاشَتْ جَیْشَ الْمِرْجَلِ وَ قَامَتِ الْفِتْنَةُ عَلَی الْقُطْبِ؛ فَأَسْرِعُوا إِلَی أَمِیرِکُمْ وَ بَادِرُوا جِهَادَ عَدُوِّکُمْ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏.
نامه‌ای از آن حضرت (ع) به مردم کوفه هنگام حرکتش از مدینه به بصره:
از بنده خدا، علی، امیر المومنین به مردم کوفه که بزرگواران یاران و ارجمندان عرب اند. اما بعد. شما را از کار عثمان خبر می‌دهم، به گونه‌ای که شنیدنش چون دیدن باشد: مردم بر او خرده گرفتند و من که مردی از مهاجران بودم، همواره خشنودی او را می‌خواستم و کمتر سرزنش می‌کردم. ولی طلحه و زبیر در باره او شیوه دیگر داشتند و آسان‌ترین کارشان، تاختن بر او بود و نرم‌ترین رفتارشان، رفتاری ناهموار بود. به ناگاه، عایشه بی تأمل بر او خشم گرفت و مردمی بر او شوریدند و کشتندش. آن گاه مردم با من بیعت کردند نه از روی اکراه یا اجبار، بل به رضا و اختیار.
بدانید که سرای هجرت [مدینه] مردمش را از خود راند و مردم نیز از آنجا رفتند. ناگاه، چون دیگی که بر آتش باشد، جوشیدن گرفت و فتنه سر برداشت. پس به سوی امیرتان بشتابید و اگر خدا خواهد، برای جهاد با دشمن، به پیش تازید.

نامه به مردم کوفه به هنگام حرکت از مدینه به بصره در سال ۳۶ هجری توسط امام حسن (ع) و عمار یاسر به کوفه برده شد. یک دستگاه حکومتی در فتنه‌ها اولین کاری که قبل از هر کاری می‌کند روشن کردن حقیقت در ذهن جامعه است. فتنه را فتنه گران با شبهه آغاز می‌کنند. شبهه باطلی است که به آن لباس حق پوشانده شده. وقتی حق را مشتبه می‌کنند باید انقدر شفاف بیان کرد تا حق از باطل تمیز داده شود لذا حضرت برخلاف ضرب الامثل معروف شنیدن کی بود مانند دیدن، می‌گویند اگر قرار است من توضیح دهم شنیدن مانند دیدن کاملاً واضح خواهد بود. روشنگری و تفسیر و در جایی لازم باشد افشاگری می‌کنند.

توضیح می‌دهند مردم بر عثمان عیب گرفتند و بر خلاف دروغی که اصحاب جمل در ذهن شما اهل بصره فرو کردند در بین مهاجرین من تنها کسی بودم که بیشترین نصیحت را به عثمان کردم و کمترین ایراد را گرفتم.

اما در ادامه توضیح می‌دهند طلحه و زبیر آسان‌ترین کارشان این بود که بر عثمان یورش بردند و خودشان از سردسته‌های شورش علیه او و حمله به خانه او بودند. طلحه بر بام خانه عثمان ایستاده بود و مسیر خانه را به شورشیان نشان می‌داد، آنان خودشان مباشرت به قتل و شورش علیه عثمان کردند و به بصره آمدند و حالا امیرالمومنین (ع) مدافع عثمان را قاتل او معرفی می‌کنند.

تبیین بعدی در مقابل دروغ بعدی که گفتند علی مردم را شورانده عثمان را کشته و خود خلیفه شده بیان می‌شود که امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند مردم بدون اکراه و با اصرار از من خواستند.

انقدر این نامه و تبیین و روشنگری اثرگذار بود که یکپارچه کوفه مطیع و لبیک گوی امیرالمومنین (ع) شد و در رکاب ایشان شدند و جنگ خیلی زود و با قوت به نفع حق تمام شد. فتنه در نطفه خفه شد و قدرت حکومت در ماه‌های اول به همه نشان داده شد. بعد از جنگ نامه دوم خطاب به مردم کوفه پس از پیروزی بر شورشیان در ماه رجب است.

امیرالمومنین (ع) مشروط از مردم کوفه تعریف می‌کنند تا اگر در جای دیگری کوفیان را لعن و نفرین کردند تناقضی نباشد. حضرت از آنان به خاطر اطاعت و حضور در جنگ تعریف و تمجید می‌کنند.

و من کتاب له (علیه السلام) إلیهم بعد فتح البصرة:
وَ جَزَاکُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ مِصْرٍ عَنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَحْسَنَ مَا یَجْزِی الْعَامِلِینَ بِطَاعَتِهِ وَ الشَّاکِرِینَ لِنِعْمَتِهِ؛ فَقَدْ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ، وَ دُعِیتُمْ فَأَجَبْتُم. نامه‌ای از آن حضرت (ع) پس از فتح بصره به مردم کوفه نوشته است:
خداوند به شما مردم شهر از جانب خاندان پیامبرتان پاداش نیکو دهد، همان پاداش که به فرمانبران و سپاس گویان نعمتش می‌دهد. شما شنیدید و اطاعت کردید، فراخوانده شدید و پاسخ دادید.

در نامه دوم مصر به معنای شهر و دیاراست. اینها مردم کوفه شرکت کننده در جنگ جمل هستند که امیر دلیل تمجید را اینگونه می‌گویند که وقتی ندای رهبر خود را شنیدید اطاعت کردید و دعوت به جنگ و جهاد شدید، بلافاصله اجابت کردید.

از این دو نامه درس می‌گیریم تعریف و تمجیدها دلیل می‌خواهد و لعن و نفرین مردم کوفه هم دلیل می‌خواهد. هر گاه مردم در مسیر حق باشند مستوجب تعریف و تمجید هستند و هر زمان سر باز بزنند و اطاعت نکنند مستوجب لعن و نفرین خواهند بود. مردم کوفه یک نمونه هستند، هر جا ما نیز حرف رهبر عزیزمان را بشنویم و دعوت به کار خیر را اجابت کنیم مستوجب تمجیدیم و هر جا پشت گوش بندازیم مستوجب نفرین هستیم. به اواخر مرداد رسیدیم و رهبر انقلاب در ابتدای امسال فرمودند به فعالان فرهنگی توصیه می‌کنم خواندن و آموزش نهج البلاغه را جدی بگیرند. این چند ماه گذشت ۱۵۱ روز از فرمان امام جامعه برای خواندن و آموزش نهج البلاغه گذشته و کار جدی در این زمینه صورت نگرفته است.