گرگان-مسجد جامع گرگان، با معماری مشابه و ساختار متقارن خود، یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری سلجوقی در ایران است. این مسجد گنجینه‌ای از تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: مسجد جامع گرگان، یکی از آثار تاریخی و فرهنگی برجسته ایران، به عنوان نمونه‌ای شاخص از معماری اسلامی در دوره سلجوقی شناخته می‌شود. این مسجد نه تنها به دلیل ویژگی‌های معماری بی‌نظیر خود، بلکه به سبب جایگاه اجتماعی و مذهبی که در طول تاریخ داشته، اهمیت ویژه‌ای در میراث فرهنگی ایران دارد. بررسی ابعاد مختلف این بنای تاریخی، از جمله معماری، اسناد حکومتی مندرج در سنگ فرمان‌ها، کشفیات باستان‌شناسی و هنرهای وابسته به آن، می‌تواند دریچه‌ای به درک بهتر تاریخ و فرهنگ منطقه باشد.
مسجد جامع گرگان؛ جاذبه‌ای تاریخی از دوران سلجوقی تاکنون
مسجد جامع گرگان که به نام مسجد جمعه نیز شناخته می‌شود، یکی از آثار برجسته و تاریخی شهر گرگان است. این مسجد با قدمتی چند صدساله، متعلق به دوران سلجوقی، گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود. معماری متقارن و ساختار منظم این مسجد، آن را به یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری سلجوقی در کشور تبدیل کرده است.
در این گزارش، با توجه به گفته‌های عالیه ملک شاهکویی، مدیر پایگاه شهر تاریخی استرآباد، به بررسی دقیق‌تر ویژگی‌های معماری، تاریخی، فرهنگی و یافته‌های باستان‌شناسی مسجد جامع گرگان می‌پردازیم.
عالیه ملک شاهکویی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تأکید می‌کند: ویژگی‌های معماری مسجد نه تنها اهمیت طراحی دوران سلجوقی را نشان می‌دهد، بلکه بازتابی از ساختار اجتماعی و دینی آن زمان نیز است. مسجد جامع گرگان در طول تاریخ به عنوان مرکز عبادت، آموزش و تجمع اجتماعی نقشی کلیدی در این منطقه ایفا کرده است.
معماری مسجد؛ دو ایوان و حیاط مرکزی
مدیر پایگاه شهر تاریخی استرآباد درباره معماری مسجد جامع گرگان می‌گوید: یکی از شاخصه‌های برجسته این بنا، طراحی دو ایوانی آن است که در چهار جهت اصلی پلان جانمایی شده‌اند و فضایی متقارن و هماهنگ برای عبادت و تجمع فراهم کرده‌اند. ایوان‌های بلند شرقی و غربی، نسبت به دیگر بخش‌ها ارتفاع بیشتری دارند که به مرکزیت فضایی مسجد اشاره می‌کند. در کنار این ایوان‌ها، چهار شبستان قرار دارد که فضای داخلی مسجد را تشکیل می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: حیاط مرکزی مسجد نیز به عنوان نماد هماهنگی و تعادل در معماری اسلامی، محور اصلی طراحی فضای داخلی محسوب می‌شود. این حیاط که به ایوان‌ها و شبستان‌ها متصل است، فضایی مناسب برای تجمع و عبادت فراهم می‌کند و نمایانگر تعادل و هماهنگی در سبک معماری اسلامی است.
سنگ فرمان‌ها؛ اسناد حکومتی در دل بنا
یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته مسجد جامع گرگان، سنگ فرمان‌هایی است که در ایوان غربی آن نصب شده‌اند. این سنگ فرمان‌ها که توسط حاکمان و سلاطین دوران سلجوقی صادر شده‌اند، حاوی اطلاعات مهمی درباره مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن دوران هستند.
ملک شاهکویی این سنگ‌ها را به عنوان اسناد تاریخی ارزشمند می‌داند که شامل وقف‌نامه‌ها، بخشودگی عوارض و دیگر دستورات حکومتی می‌شوند و پژوهشگران را در شناخت نحوه اداره جامعه آن زمان یاری می‌کنند.
کشفیات باستان‌شناسی؛ شواهد جدیدی از تاریخ پنهان
مدیر پایگاه شهر تاریخی استرآباد می‌گوید: مطالعات باستان‌شناسی انجام شده در ضلع شمال شرقی ایوان غربی مسجد جامع گرگان، اطلاعات جدید و ارزشمندی را درباره لایه‌های تاریخی زیر بنای مسجد فاش کرده است. حفاری‌ها در عمق ۲.۵ متری، بقایای آجرهایی مشابه آجرهای بخش‌های دیگر مسجد را نمایان ساخت که گواه وجود لایه‌های تاریخی پنهان در زیر ساختمان است.
وی یادآور شد: از دیگر کشفیات مهم، سکه‌های دوران اموی بوده که اطلاعات مهمی درباره روابط تجاری و اقتصادی آن دوره به دست داده‌اند. این یافته‌ها ضرورت ادامه مطالعات باستان‌شناسی را برای شناخت بهتر تاریخ و فرهنگ غنی منطقه تأیید می‌کنند.
منبر چوبی تیموری؛ شاهکار هنر چوب‌سازی
یکی دیگر از آثار فاخر مسجد جامع گرگان، منبر چوبی متعلق به دوره تیموری است.
عالیه ملک شاهکویی در توضیح اهمیت این منبر می‌گوید: این اثر نمونه‌ای برجسته از مهارت و دقت صنعتگران چوب‌ساز آن دوره است. تزئینات ظریف و ساختار منبر، هنر چوب‌سازی تیموری را به خوبی به نمایش می‌گذارد و از لحاظ مذهبی و فرهنگی نیز اهمیت فراوانی دارد.
مسجد جامع گرگان؛ نمادی از شکوه تاریخی و فرهنگی ایران
مدیر پایگاه شهر تاریخی استرآباد تأکید می‌کند: مسجد جامع گرگان فراتر از یک بنای معماری سلجوقی است و به عنوان یک گنجینه فرهنگی و اجتماعی مطرح می‌شود. طراحی چهار ایوانی، حیاط مرکزی و سنگ فرمان‌ها این مسجد را به یکی از بهترین نمونه‌های معماری اسلامی تبدیل کرده‌اند. همچنین، کشفیات جدید و مطالعات باستان‌شناسی می‌توانند حقایق تازه‌ای از لایه‌های پنهان تاریخ این بنا و منطقه را آشکار سازند. حفظ و معرفی این میراث گرانبها برای نسل‌های آینده اهمیت ویژه‌ای دارد و نمادی از شکوه تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
مسجد جامع گرگان به عنوان یکی از میراث‌های برجسته فرهنگی و تاریخی ایران، نه تنها یادآور شکوه معماری گذشته است، بلکه وظیفه‌ای سنگین در قبال نسل‌های آینده بر دوش ما می‌گذارد. این اثر فاخر، سرمایه‌ای گرانبها برای هویت فرهنگی و تاریخی جامعه محلی و ملی است که حفاظت و معرفی آن نیازمند توجه مستمر، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری میان بخش‌های مختلف فرهنگی، علمی و اجرایی است.
پژوهش‌های باستان‌شناسی و مطالعات تاریخی باید به عنوان ابزارهایی کلیدی برای کشف بیشتر زوایای پنهان این بنا و غنای تاریخی منطقه ادامه یابند تا علاوه بر شناخت عمیق‌تر، بتوان برنامه‌های مرمتی و حفاظتی را بر پایه دانش و اطلاعات علمی پیش برد. همچنین اهمیت آموزش و آگاه‌سازی عمومی در این زمینه بسیار حائز اهمیت است، چرا که مشارکت مردم در حفظ و پاسداشت میراث فرهنگی باعث تقویت حس تعلق به گذشته و فرهنگ خواهد شد.
در نهایت، مسجد جامع گرگان تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه نمادی زنده از پیوند گذشته با امروز و سرمایه‌ای ارزشمند برای آیندگان است که باید با همه توان پاس داشته شود تا همواره به عنوان شاهدی ماندگار بر تاریخ و فرهنگ ایرانی باقی بماند.
Thursday, 21 August , 2025