صنایع دستی محرمی؛ زبان بی‌کلام دلدادگی مردم اصفهان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: محرم در اصفهان تنها یک واقعه مذهبی نیست؛ این ماه، بخشی از جان شهر است و در تار و پود زندگی مردم اصفهان جاری است. شهر از نخستین روزهای ماه محرم، چهره‌ای دیگر به خود می‌گیرد؛ از سیاه‌پوش شدن معابر و گذرها تا برپایی هیئت‌های قدیمی و کوچک‌ترین حسینیه‌ها که همگی روایتگر تاریخ و هویتی هستند که با عشق به سیدالشهدا (ع) پیوند خورده است.

اما آنچه کمتر در قاب رسانه‌ها و نگاه پژوهشگران جای گرفته، سهم بی‌بدیل صنایع دستی اصفهان در این هویت عاشورایی است. آثاری که در دل آن‌ها هزاران ضربه چکش، ساعت‌ها کارگاه‌نشینی و نسل‌ها انتقال سینه‌به‌سینه هنر نهفته است. علم‌های قلم‌زنی‌شده، تابلوهای میناکاری با مضامین عاشورایی و پارچه‌های قلمکار مخصوص هیئت‌ها، نه تنها زینت‌بخش مراسم عزاداری محرم هستند بلکه هر کدام گویای بخش‌هایی از تاریخ و فرهنگ زنده این شهر به شمار می‌آیند.

در این گزارش به نقش برجسته و کمتر پرداخته شده صنایع دستی در آئین‌های محرم اصفهان می‌پردازیم و روایت می‌کنیم که چگونه هنرهای اصیل اصفهان، از قلم‌زنی تا میناکاری و از پارچه‌های قلمکار تا تابلوهای مذهبی، به زبان هنرمندان این شهر در سوگواری حسینی معنا یافته و هویتی ماندگار خلق کرده‌اند.

قلم‌زنی، زبان هنر در قامت علم‌های حسینی

یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های صنایع دستی در محرم اصفهان، علم‌های قلم‌زنی‌شده‌ای است که هر سال در هیئت‌ها به اهتزاز درمی‌آیند. این علم‌ها که حاصل صدها ساعت کار ظریف هنرمندان اصفهانی است، با نقوش مذهبی و سنتی تزئین می‌شوند و در مراسم محرم جلوه‌ای باشکوه می‌یابند.

علی ظریفی اصفهانی، استاد قلم‌زن و یکی از پیشکسوتان ساخت علم‌های عزاداری در اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: ساخت علم‌های قلم‌زنی‌شده، هنری است که در اصفهان سابقه‌ای دیرینه دارد و امروز نیز جایگاه ویژه‌ای در هیئت‌های مذهبی این شهر دارد.

وی افزود: هر علم، حاصل ده‌ها هزار ضربه قلم و چکش است و برای ساخت آن، هنرمند باید با نهایت دقت و حوصله نقوش مذهبی مانند اسلیمی، گل و مرغ و اشک‌های نمادین آل‌الله را بر روی بدنه فلزی علم حک کند.

ظریفی ادامه داد: در مراحل ساخت علم، ابتدا با قیراندود کردن پشت صفحه، از سوراخ شدن ورق فلزی جلوگیری می‌شود. سپس نقوش مذهبی به دقت طراحی شده و پس از قلم‌زنی، شیارهای نقش با رنگ سیاه پر می‌شود تا تضاد بصری لازم ایجاد شود.

این استادکار با اشاره به اینکه هر علم دارای امضا و شناسنامه هنری است، گفت: هر قطعه قلم‌زنی، هویت مستقل دارد و با توجه به جزئیات و سبک اجرای آن، می‌توان خالق اثر را شناسایی کرد. این آثار صرفاً تزئینی نیستند بلکه حامل پیام‌های عاشورایی هستند و نگاه هر بیننده‌ای را به مظلومیت سیدالشهدا (ع) جلب می‌کنند.

ظریفی تأکید کرد: علم‌های قلم‌زنی‌شده نه تنها زینت‌بخش مجالس عزا هستند بلکه بخشی از میراث هنری اصفهان به شمار می‌آیند و امروز وظیفه ماست که با حفظ و احیای این هنر، به انتقال آن به نسل‌های آینده کمک کنیم.

هنر میناکاری؛ جلوه‌ای درخشان از عشق به امام حسین (ع)

میناکاری، هنری اصیل و فاخر است که در اصفهان به شیوه‌ای ویژه در خدمت عزاداری‌های محرم قرار گرفته است. این هنر با رنگ‌های زنده و طرح‌های مذهبی، اشیا مختلف از جمله لوح‌ها، قاب‌ها و ظروف را آذین می‌بخشد و جلوه‌ای خاص به فضای عزاداری می‌دهد.

سجاد جعفری، استاد میناکار و پژوهشگر صنایع دستی اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان کرد: هنر میناکاری در ایام محرم نقش مهمی در انتقال پیام عاشورایی دارد. هنرمندان با دقت بالا نقوشی همچون نام امام حسین (ع)، یا ابوالفضل و اشک‌های نمادین را روی فلزات مختلف می‌نشانند.

وی افزود: فرآیند ساخت آثار میناکاری شامل آماده‌سازی بدنه فلزی، طراحی نقوش مذهبی، رنگ‌آمیزی با لاک‌ها و پخت چندباره در کوره است تا رنگ‌ها تثبیت شده و زیبایی چشمگیری پیدا کنند.

جعفری ادامه داد: آثار میناکاری محرم نه تنها زینت‌بخش مراسم هستند بلکه به‌عنوان یادگارهای فرهنگی و معنوی در میان مردم اصفهان جایگاه ویژه‌ای دارند و نسل به نسل منتقل می‌شوند.

وی تأکید کرد: هنر میناکاری، همچون شعله‌ای زنده در دل محرم اصفهان می‌درخشد و استمرار آن نیازمند حمایت‌های فرهنگی و هنری است.

پارچه‌های قلمکار؛ روایت محرم بر بوم نقش

از جمله صنایع دستی تأثیرگذار در آئین‌های محرم اصفهان، پارچه‌های قلمکار مذهبی هستند که در سال‌های اخیر جایگاه مهمی در هیئت‌ها و حسینیه‌ها یافته‌اند. پارچه‌های قلمکار با نقوش عاشورایی، بخش جدایی‌ناپذیر از فضای بصری محرم در اصفهان به شمار می‌روند.

رضا فیضی هنرمند پارچه‌های قلمکار مذهبی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: استفاده از پارچه‌های قلمکار در هیئت‌ها به شکل گسترده‌ای رواج دارد. این پارچه‌ها معمولاً برای پوشاندن دیوارهای حسینیه، ساخت کتیبه‌های عزاداری و حتی سینی‌های نذری استفاده می‌شوند.

وی افزود: فرآیند تولید پارچه قلمکار محرم شامل چند مرحله مهم است. ابتدا پارچه با رنگ تیره و مناسب فضاهای عزاداری رنگ‌آمیزی می‌شود. سپس نقوش مذهبی همچون نام امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و مضامین کربلا با استفاده از قالب‌های چوبی بر روی پارچه چاپ می‌شود.

فیضی ادامه داد: در برخی نمونه‌ها، استادکاران پارچه‌نقش‌هایی را به صورت دستی تکمیل می‌کنند و با افزودن رنگ‌های محدود اما پرمعنا، فضای عزاداری را تقویت می‌کنند. سادگی رنگ و نمادهای عاشورایی، شاخصه اصلی پارچه‌های قلمکار محرم است.

وی تأکید کرد: پارچه‌های قلمکار محرم علاوه بر جلوه بصری، بار معنوی ویژه‌ای دارند. بسیاری از هیئت‌ها سال‌هاست که از همین پارچه‌ها برای تزئین فضای عزاداری خود استفاده می‌کنند و به آن‌ها ارزش آئینی و اعتقادی قائل هستند.

این هنرمند تصریح کرد: پارچه‌های قلمکار مذهبی در اصفهان بخشی از میراث زنده عزاداری محرم است که نیازمند حمایت بیشتر برای توسعه طرح‌های متنوع و همچنین مستندسازی صحیح این هنر اصیل است.

صنایع دستی زنده، روایت دست‌هایی که هنوز خلق می‌کنند

بازدید میدانی خبرنگار مهر از کارگاه‌های صنایع دستی در میدان نقش جهان و چهارباغ اصفهان نشان می‌دهد که تولید علم‌های قلم‌زنی‌شده، آثار میناکاری و پارچه‌های قلمکار عزاداری در ایام محرم رونق چشمگیری دارد.

عباس امامی، استاد قلم‌زن و صاحب یکی از کارگاه‌های قدیمی میدان نقش جهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان کرد: هر سال در ایام محرم، تقاضا برای ساخت علم‌های قلم‌زنی‌شده، تابلوهای مذهبی و سفارش پارچه‌های قلمکار عزاداری افزایش می‌یابد و این موضوع شور خاصی در میان صنعتگران اصفهانی ایجاد می‌کند.

وی افزود: سفارش‌های مربوط به محرم اغلب به صورت اختصاصی برای هیئت‌های سنتی اصفهان طراحی می‌شود و مضامین آن‌ها با فضای هر محله و نوع عزاداری هماهنگی کامل دارد.

امامی ادامه داد: هر قطعه‌ای که در این ایام ساخته می‌شود، حامل پیام عشق به اهل بیت (ع) است. هنرمندان اصفهانی این آثار را نه با انگیزه تجاری بلکه با نیت خالصانه و در راستای خدمت به آئین محرم خلق می‌کنند.

وی تأکید کرد: صنایع دستی محرم در اصفهان بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت مذهبی این شهر است و ضروری است که مسئولان فرهنگی و متولیان میراث با حمایت و مستندسازی صحیح، بستر ماندگاری این هنرها را برای آیندگان فراهم کنند.

حاصل این روایت

مرور نقش صنایع دستی در آئین‌های محرم اصفهان نشان می‌دهد که این هنرها نه تنها به زیباسازی هیئت‌ها کمک می‌کنند بلکه در انتقال فرهنگ عاشورایی نیز نقشی ماندگار دارند.

علم‌های قلم‌زنی‌شده، آثار هنر میناکاری و پارچه‌های قلمکار مذهبی، هر یک زبان هنر و ایمان هستند که سال‌هاست در محله‌های اصفهان روایت می‌شوند. حضور صنعتگران اصفهانی در قلب مراسم محرم، سند زنده‌ای از تداوم پیوند فرهنگ و مذهب در این شهر است.

حمایت از این هنرهای اصیل و مستندسازی آن‌ها ضرورتی است که باید مورد توجه مسئولان فرهنگی قرار گیرد تا اصفهان همچنان به‌عنوان نگین فرهنگ عاشورایی ایران بدرخشد